Een stukje Goudse geschiedenis: Gouda’s Cholera-epidemie in de 19e eeuw

Dit artikel is een bijdrage van het project De Gouda Tijdmachine.

Door Marianne van der Veer-Wolff en Peter Kuppen

GOUDA • Het is bijna niet voor te stellen, bij cholera denken de meeste mensen mogelijk aan natuurrampen in arme landen, maar in ongeveer de hele 19e eeuw kwam cholera voor in Gouda. In de jaren 1832, 1833, 1848 en 1866 was er zelfs sprake van een epidemie. Cholera wordt veroorzaakt door een bacterie die zich verspreidt via (vervuild) water en besmette mensen. 

Heel Europa had last van cholera in de 19e eeuw. Dat had alles te maken met de slechte hygiënische omstandigheden waarin met name de arme mensen leefden. Die werden vooral getroffen door de cholera want vooral zij waren afhankelijk van de grachten voor hun drinkwater. En daar gooide iedereen hun vuil en ontlasting in, ideaal voor verspreiding van de cholerabacterie. Maar liefst 54.000 mensen overleden aan cholera in Nederland in de 19e eeuw op een bevolking van minder dan 4 miljoen. Ter vergelijking: aan corona overleden de afgelopen jaren ongeveer 23.000 Nederlanders op een bevolking van ruim 16 miljoen. Cholera moet een grote impact hebben gehad op het dagelijkse leven van de mensen.

Cholera werd de Aziatische braakloop genoemd: het kwam vanuit Azië, via Rusland naar Europa en ‘braakloop’ omdat braken en diarree de belangrijkste verschijnselen waren. In die tijd woonden er veel minder mensen op aarde en men reisde veel minder. Dus ondanks dat cholera heel besmettelijk is, duurde het maar liefst 15 jaar voor cholera Nederland bereikte. Bij corona was dat slechts enkele maanden.

Stadsdokter
In het begin van de 19e eeuw was elke stad zelf verantwoordelijk voor de plaatselijke gezondheidszorg. Een gemeente stelde daarom stadsdoktoren aan. In Gouda was dat Willem Frederik Büchner. Hij zette zich in voor een betere gezondheidszorg en leefomstandigheden van de arme mensen en ging daarbij de discussie met het stadsbestuur niet uit de weg. In het Museum Gouda staat een borstbeeld van hem.

In 1831 ontving iedere stad adviezen van een landelijke commissie hoe ze het beste de choleraepidemie konden bestrijden. In Gouda werd onder leiding van Büchner een “Sub-Kommissie tot de Zaken van den Aziatischen Braakloop’ opgericht die de adviezen uitwerkte. De belangrijkste punten waren: vermijd contact tussen mensen, plaats zieken in quarantaine en begraaf doden buiten de stad. 

Huizen vermijden
Als in een wijk iemand ziek werd, dan werd op het huis een bord met de tekst ‘Braakloop’ vastgemaakt. Dan wisten de omwonenden dat ze het huis moesten vermijden. Het hele gezin moest binnen blijven en kreeg hulp van de commissie: eten en medicijnen werden aan huis gebracht. Arme of alleenstaande zieken werden opgenomen in het choleraziekenhuis in het kazernegebouw aan de Agnietenstraat.

Het stadsbestuur stelde verordeningen op om de ziekte in de stad te bestrijden. Zo kwam het besluit om de jaarmarkt en kermis in 1832 niet door te laten gaan. En er kwamen allerlei reglementen om de stad schoner te krijgen: geen uitwerpselen in de grachten en geen (dierlijk) afval op straat gooien. Bij overtredingen werden hoge boetes geheven. In het Streekarchief Midden-Holland zijn veel documenten van de subcommissie bewaard gebleven. Bijvoorbeeld een uitgebreide registratie van de cholerapatiënten in Gouda. Rebekka Kroeders, pijpenmaakster en wonend aan de Stoofsteeg 43, werd op 5 augustus 1832 geregistreerd als de eerste cholerapatiënt in Gouda.

Helft overleden
Voor Büchner was het bijhouden van gegevens erg belangrijk: het aantal patiënten, de duur van het ziekzijn, het aantal overledenen, de leeftijd en uit welke wijk de zieken kwamen. Met die gegevens kon hij het verloop van de ziekte onderzoeken. Uit zijn registratie bleek dat er in drie maanden tijd ruim 260 Gouwenaars cholera kregen waarvan ongeveer de helft was overleden. De meeste slachtoffers woonden in de armere wijken.

Deze registratie van stadsarts Büchner is een interessante bron voor de Gouda Tijdmachine. De registers zijn digitaal beschikbaar op de website www.goudatijdmachine.nl. Met die gegevens willen we de choleraepidemie in de hele 19e eeuw in Gouda zichtbaar maken op de kaart van de Gouda Tijdmachine.

Een uitgebreide versie van dit artikel is te lezen in de Tidinge een uitgave van Die Goude.  - Deze is te koop bij Verkaaik en via de Historische vereniging Die Goude.